Genel olarak tarafların kabul ettiği ve uzun bir süre devam eden mevcut global denge, 1989 tarihinden itibaren bozulmuştur. Bu denge kaybı ile ortaya çıkan gerilim stratejisi ise, global ekonomik yapıyı (serbest piyasa ortamını), global güvenlik yapısını (güvenlik mimarisini), global sosyal yapıyı (yoksulluk dengesini) ve global sivil yaşam formlarını yöneten siyasi yapıyı (yönetsel mimari) sarsmıştır. Ortaya çıkan dengesizliği giderme çabaları 11 Eylül saldırısı ile birlikte büyük bir ivme kazanmıştır. Yeni bir global dengenin on yıl içerisinde kurulması beklenmektedir. Dengeyi kuran lehine bir sonucun alınacağı kaçınılmazdır. Bu açıdan mücadele, reel-politik sınırlar içerisinde politik olarak kışkırtıcı, askeri olarak belirleyici ve ekonomik olarak zorlayıcı olacaktır.
Global Güvenlik Terazisi
Global denge kurulurken, hem dengeyi kurma aşamasında hem de dengenin korunması açısından yeni bir güvenlik terazisine ihtiyaç duyulmaktadır.
Yeni Global Güvenlik Terazisi değişen tehdit tanımı ve tehdit sathının tanımı açısından önceki teraziden farklılıkları bulunmaktadır.
Yeni Global Güvenlik Terazisi:
1. Sıcak tehdit yönelimi ve yönü Pasifik- Ortadoğu arasındadır.
2. Risk alanı güney orta hat üzerinde yoğunlaşmaktadır.
3. Çok taraflı yeni siyasi denge içerisinde coğrafi tehdit alanı Atlantik Rabıtasını tanım ve içerik olarak değiştirmektedir.
4. ABD ile Çin arasında güç tehditi giderek artacaktır.
5. Global güvenlik terazisinin dengesi ortadoğu’da ayarlanacaktır.
6. Global güvenlik terazisi etkin sıcak tehdit muhatapları olarak Çin ve ABD’yi, ağırlık ve esnek taraflılık olarak AB ve RF’yi, alan içi ayarlar olarak Türkiye ve İsrail’i hedeflemektedir.
Global Ekonomik Değişim
Yeni dönemin uluslararası ilişkilerinde mal ticareti ile sermaye hareketlerinde serbestliğin arttırıldığı bir rekabet ortamı oluşmaktadır. Rekabetin yaşandığı alan piyasa ekonomisini gerekli kılmaktadır.
Bu nedenle yeni dönemin refah paylaşımını şekillendirecek olan rekabetin tesisi için tüm ülkelerin piyasa ekonomisini benimsemesi hedeflenmektedir.
Piyasa ekonomisi için öncelikle tüm gerekli kurum ve kuralların yerleştirilmesi, uluslararası ortak normlara uyum ve bunların iç hukuka taşınması gerekmektedir. Piyasa ekonomisinin tüm kurum ve kuralları ile çalışması ise ülkelerde demokratik yönetimleri, hesap verebilir hükümetleri, açık toplum ve şeffaflık ilkesini, güçlü sivil toplumun varlığını gerekli kılmaktadır.
Bu niteliklere kısmen veya tamamen sahip olmayan ülkeler yeni uluslarası ekonomik ilişkiler için bir engel, hatta bir tehdit olarak algılanmaktadır.
Ortadoğu Denge Ayarları
Global Güvenlik Terazisi ve yeni global denge açısından temel belirleyici alan Ortadoğu ve Doğu Akdeniz bütünüdür.
Ortadoğu’da yeni denge kurulması ve ayrıntılı ekonomik, siyasi, sosyal ve askeri nitelikli operasyonların olması bölgesel güvenlik terazisinin yeniden tanımlanmasıyla sağlanacaktır.
Bu bakımdan tanımlanmış bir çerçeve ve belirli zaman aralıkları içerisinde yeni bir denge tayini ve yüksek sıcak tehdit baskısı altında bir değişimin gerçekleşmesi beklenmektedir.
Bu değişim Irak, Suudi Arabistan, Yemen, Ürdün, Suriye, Mısır, İran, İsrail, Filistin, Kıbrıs ve Türkiye’yi doğrudan etkileyecek bir çalışma bütünün operatif yansımalarının bulunacağı kıymetlendirilmektedir.
İlk durak Irak
Ortadoğu dengesinin kurulması açısından temel değişim ilk olarak Irak üzerinde yapılacaktır.
Irak Faaliyeti için çerçeve:
1. Temel hedef Saddam Hüseyin ve yönetim ekibinin tasfiyesi.
2. İstihbarat ve özel operasyon ünitelerinin katılımıyla yerel unsurlarla birlikte bir darbe harekatı.
3. Alternatif yönetim teşekkülü ve özerklik tanımlarına uygun olarak istikrar sağlayıcı hükümet değişikliği.
4. Kuzey Irak’ta Kürtler ve Türkmenlerin yer alacağı bir yerel yönetimin kurulması.
5. Güney Irak için kısmi ve kısıtlı yerel yönetim hakların sağlanması.
6. Kontrol ünitelerinin teşekkülü için yeni belirleyicilik çerçevesi.
7. Türkiye ile yeniden yapılandırma çerçevelerinin faaliyete geçirilmesi.
Ortadoğu Dengesinde Irak
Ortadoğu Güvenlik Terazisi ve Ortadoğu Denge Ayarları açısından Irak önemli bir konuma sahiptir. Planlı faaliyetin amaç ve risk analizi şu şekilde sıralanabilinir:
1. Ortadoğu açısından yeni bir Arap Model arayışı devam etmektedir.
2. Suriye ve Yeni Irak arasında bunun için bir yarış yaşanacaktır.
3. Mısır’ın Afrika ve Ortadoğu ortak vizyonu ayrışmaktadır.
4. Körfez için güvenlik ihtiyacı Irak tarafından arttırılmaktadır.
5. İsrail’in barış ortamına zorlanması Irak tehditinin gölgesindedir.
6. Kuzey Irak sektöründe yönetsel boşluk sıcak tehditi arttırmaktadır.
7. Bölgesel terörizm enerji güvenliğini fazla risk altına almaktadır.
8. Yeni Irak bu riske karşı mücadelenin ortağı olarak çalışacaktır.
9. Coğrafi tehditin alan dışına taşma riski azaltılacaktır.
10. Türkiye için güney yakın çevre güvenlik maliyeti düşecektir.
11. Ekonomik alan bir güvenlik çerçevesi olarak genişleyecektir.
Çatışmanın Merkezi İsrail
ANALİZ:
İsrail, kurulmasıyla birlikte bölgesel çatışmanın merkezindedir. Mukabele yöntemleri nedeniyle bölgenin dışına taşan küresel bir terörizmi besleyen neden konumuna yükselmiştir. İsrail gelecek projeksiyonunu belirlemek açısından bir kavşak noktasındadır. Bu durum dışarıya taşmakta olan bir şiddeti beraberinde getirmekte ise de, gerçek mücadele yakın bir süreç içerisinde İsrail içerisinde yaşanacaktır.
PROJEKSİYON:
İsrail açısından dış coğrafi tehdit Irak, dış siyasi-ekonomik tehdit Suudi Arabistan ve bölgesel güvence Türkiye’dir. Çevre değişimi gerçekleştikçe İsrail değişime veya sınır-alan güvenliğine endekslenecektir. İsrail’in ABD ile gerilim stratejisi artarken, Almanya ile yakınlığı belirginleşecektir.
Destek Değişim Alanı: Kızıldeniz
Ortadoğu denge arayışında iki temel hedef bulunmaktadır:
1. Ekonomik olanakların global dengeyi takip eden bir çerçeveye kavuşturulması.
2. Askeri olanakların siyasi yönetselliği ılık sınırlar içerisinde tutabilecek bir çerçeveye kavuşturulması.
Bu çerçevede faaliyet için önemli üç durak bulunmaktadır:
YEMEN, SOMALİ VE SUDAN:
Nitelikli terörist saldırıların ikincil kaynağı ve coğrafi destek olanağı açısından Yemen, Somali ve Sudan Ortadoğu’nun çevre güvenliği terazisini yeniden tanımlarken; kısmi askeri, yoğun siyasi ve belirgin ekonomik operasyonların hedefleri konumunda bulunmaktadırlar.
Yeni Arap Dengesi Arayışı
ANALİZ:
Irak, bölgesel ve global güvenlik açısından Körfez Harekatı sonrasında yeni bir konum kazanırken 11 Eylül saldırısı ile birlikte zirveye çıkan Batı toplumundan Arap karşıtlığı veya Arap dünyasına karşı yürütülen kuşkuculuğun ortaya çıkardığı bir etnik yara bulunmaktadır.
Ortadoğu değişiminin yani yeni siyasi denge ve yeni bir güvenlik terazisi için bu sorunun giderilmesi önceliklidir. Bu ise uygun Arap Modeli arayışını ve rekabetini ortaya çıkartmaktadır.
PROJEKSİYON:
Yeni Irak oluşumunun etkileri geç alınacaktır. Bu mücadele ise Suriye ve Mısır arasında cereyan edecektir. Ortadoğu değişiminin ilk basamağı olarak Demokratik Monarşi denemesi başarılıdır. Ancak yeterli olması açısından ekonomik ve askeri tepkileri düzenleyen bir dizi ek siyasi ve zorlayıcı ekonomik operasyonlar yakın dönemde Mısır ve daha yoğun olarak Suriye’de olacaktır.
Çekirdek Denge Ayarı
ANALİZ:
Ortadoğu için çekirdek değişim faaliyeti Suudi Arabistan ve Ürdün olarak görülmektedir. Filistin devletinin kuruluşu açısından Ürdün engelleyici bir konumdadır. Ürdün ekonomik çekim merkezi olmak yolunda Irak’ın konumundan avantaj sağlamaktadır. Ancak Ortadoğu için ana çatışan taraf olarak Suudi Arabistan öncelikli bir yere sahiptir. Suudi Arabistan bölge dışına taşan saldırı grupları üzerindeki belirleyiciliği nedeniyle örtülü hedef konumuna gelmiş bulunmaktadır.
PROJEKSİYON:
Suudi Arabistan için iç siyasi-sosyal risk giderek artacaktır. Uygun siyasi denge açısından Suudi Arabistan siyasi etkisi olan nitelikli dış güvenlik operasyonlarına maruz kalabilecektir. Özellikle İsrail iç yapısının değişimine bağlı olarak Suudi Arabistan ve Ürdün değişim sürecine girecektir. Ürdün için diğer belirleyici husus ise yeni Irak yönetimi ve yöneticilerinin nasıl ve kimlerden oluşacağıdır.
Doğu Akdeniz Mimarisi
ANALİZ:
Ortadoğu güvenlik dengesinin kurulmasında batı kanadı çevre güvenlik yapısı açısından Doğu Akdeniz Güvenlik Mimarisi temel belirleyicidir. Bu noktada iki sorunlu alanın yeni bir güvenlik dengesi içerisinde çözümlenmesi gerekmektedir. Ortadoğu iç siyasi dengesi açısından bazı yapılanmalara meşruiyet kaynağı olması açısından Filistin; Akdeniz koridor güvenliği açısından yoğun rekabetin sebebi olarak da Kıbrıs coğrafyası çok taraflı çözüm modelini yeni Ortadoğu Dengesi içerisinde bulacaktır.
PROJEKSİYON:
Filistin için devlet olanağı şiddetin artmasıyla paralel olarak öne alınmaktadır. Filistin sorununda temel sıkıntılar devlet ilanının sonrasındaki toprak alanının tanımı üzerinde oluşacaktır.
Kıbrıs Doğu Akdeniz Güvenlik Mimarisinin merkezi üs konumu ve Ortadoğu dengesinin oluşmasında çevre destek rolü ile askeri bir Ekonomik Güvenlik Modeli içerisinde çözümlenecektir.
Yeni Ortadoğu
SİYASİ:
Ortadoğu dengesi ve güvenlik mimarisi açık siyasi model arayışı üzerine bina edilmektedir.
Halen monarşi, diktatörlük ve kapalı yapılar ile baskıcı demokrasi modelinin etkisinde bulunan Ortadoğu için demokratik monarşi modeli denemeye devam edilmektedir.
Kısmi demokrasi, monarşi etkisinde demokrasi ve etnik katılımlı demokrasi modeli uygulanarak 20 yıllık bir etkili açık demokrasiye geçiş dönemi beklenmektedir.
EKONOMİ:
Global ekonomik yapıya uyumun arttırılması açısından ve ticari serbestliğin geliştirilerek yoksulluk oranını düşürmeyi hedefleyen bir ekonomik yapının sağlanması beklenmektedir.
GÜVENLİK:
Ortadoğu dengesinde güvenlik açısından stratejik anlayış ve kavram ile askeri yapılanmanın değişimi kaçınılmazdır. Bunun temelinde ise amaç ve hedefler kapsamında zorlayıcı siyasi değişimin olgunlaşması, buna paralel olarak sınır tehditlerinin en az seviyeye indirgenmesi gerekmektedir.
Ortadoğu için iç güvenlik riskleri artarken dış beklentiler ve hedefler küçülecektir. Askeri kuvvet teşkili sayısal olarak azalacak buna karşın modernizasyon giderleri artacaktır. Kollektif güvenlik yaklaşımı daha geç zamanlı olarak gündeme gelecektir.
SOSYAL:
Arap olmayan etnik yapıların huzursuzlukları artacak, aynı oranda yeni akım bir arap milliyetçiliği tırmanacaktır. Dini yaşam formlarında iç çatışmaların artmasıyla beraber sosyal değişim hızlanacaktır.
Dengenin Çivisi: Türkiye
Global güvenlik mimarisinin ve paylaşım dengesinin merkezinde Ortadoğu Dengesi ve Güvenlik Mimarisi bulunmaktadır.
Ortadoğu Güvenlik Mimarisinin merkezinde belirleyici olan ülke ise Türkiye’dir. Bu açıdan hem global dengenin hem de bölgesel dengenin çivisi olarak Türkiye önemli ve yeni bir jeopolitik konum kazanmaktadır.
Ancak çevre kuşakta yer alan bu değişim faaliyetleri Türkiye için de Belirleyici bir etken olacaktır. Siyasi, ekonomik, askeri ve sosyal değişim tanımlanan rolü gerçekleştirmeye dönük olmalıdır.
Bu açıdan yakın süreçte negatif ve pozitif amaçlı dış kaynaklı iç zorlayıcılıklar ile karşı karşıya kalma riski Türkiye için artmaktadır.
Çiviyi kontrol ve yönlendirme mücadelesi Türkiye üzerine baskıyı arttırırken, diğer yandan rol ve gelenek arasındaki iç karşıtlık daha belirleyici bir siyasi mücadeleyi beraberinde getirmektedir.
M. FARUK DEMİR
Güvenlik Siyaseti Analisti
Dr. CAN FUAT GÜRLESEL
Ekonomi Siyaseti Uzmanı
Yüksek Strateji Merkezi
www.yuksekstrateji.org
info@YuksekStrateji.org
İncesu sokak 3/3 80690
Etiler, İSTANBUL
Tel: (0212) 2630434
Fax: (0212) 2630435